य: कौमारहर: स एव हि वर: ता: एव चैत्रक्षपा:
ते चोन्मीलित मालती-सुरभय: प्रौढा: कदम्बानिला: ।
सा चैवास्मि तथापि तत्र विगत: व्यापारलीलाविधौ
रेवा रोधसि वेतसी तरूतले चेत: समुत्कण्ठते ।

  पृथक्‌

मराठी रसिकमनावर दीर्घकाळ अधिराज्य गाजवणारं भावकाव्य म्हणजे.. 'तोच चंद्रमा नभात..'

स्वत: कवयित्रीच्या काव्यजीवनात, आपल्यासारख्या रसिकांच्या भावजीवनात आणि भावसंगीताच्या इतिहासात.. या भावगीताच्या ध्वनिमुद्रिकेला एक अपूर्व स्थान आहे. कारण मराठी भावसंगीताचा इतिहास सांगताना एका फार महत्त्वपूर्ण वळणावर ते गीत दिमाखात उभं आहे. पण तो इतिहास सांगायची ही जागा नव्हे. शिवाय प्रत्यक्षात कुठलाच इतिहास काही असा योजून, ठरवून घडत नसतो. तो दैनंदिन व्यवहारातील साध्यासुध्या घटनांतून आपसूक आकार घेत असतो. इथेही असंच घडलं.

खूप दिवस पुणे आकाशवाणीवर सुधीर फडक्यांनी गायलेलं आणि कविवर्य ग. दि. माडगूळकरांनी लिहिलेलं 'धुंद येथ मी' खूपदा लागायचं. आम्ही ते लहानपणापासून ऐकत होतो आणि त्यांची रेकॉर्ड का नाही, म्हणून चुटपुटत होतो. एका मुहूर्तावर बाबूजींच्या मनात तो विचार जागा झाला असावा. पण रेकॉर्ड करायची तर आणखी एक गाणं हवं. तेव्हा बहुधा नेहमीप्रमाणे गदिमा-बाबूजींचा हंगामी अबोला वगैरे असणार. तस्मात बाबूजींनी त्या काळातील नव्या दमाच्या कवयित्रीला- म्हणजे शांताबाईंना पाचारण केलं असणार. आणि परिणामी हा 'तोच चंद्रमा (भावसंगीताच्या) नभात' उगवला असणार..

खरं तर ही सगळी अंदाजपंचे भाषा इथं मुळात वापरायलाच नको. कारण असंच ते सगळं घडलं. मुंबई दूरदर्शनवर अरुण काकतकरनिर्मित 'प्रतिभा-प्रतिमा'साठी शान्ताबाईंची एक प्रदीर्घ मुलाखत मी घेतली होती. (आजही 'सह्याद्रीच्या पाऊलखुणा' मध्ये ती मुलाखत बर्‍याच वेळा पुन:प्रक्षेपित होत असते.) तेव्हा त्या मुलाखतीत स्वत: त्यांनीच ही सविस्तर हकिकत सांगितली होती. शान्ताबाईंची बहुश्रुतता आणि त्यांचं स्मरण या दोन्ही गोष्टी केवळ अद्भुत होत्या. त्यामुळे त्यांच्या त्या स्मरणसंचितातून एक सुंदर संस्कृत श्लोक त्यांनी निवडला. तो भाव त्यांना भावगीताला योग्य वाटला. आणि मग त्यांनी त्याचं सुंदर स्वैर रूपांतर केलं. तेच हे भावकाव्य.. 'तोच चंद्रमा नभात..'

खूप वर्ष केवळ भावगीत म्हणून ऐकून झाल्यावर माझं मन अलीकडे या गीतातील निखळ काव्यतत्त्वाचा वेध घेऊ लागलं होतं. विचार करताना तो मूळचा श्लोक वारंवार समोर येऊ लागला आणि त्याचा भाव मनासमोर अधिकाधिक उत्कट होऊ लागला. नवल वाटू लागलं, की पूर्णपणे आजचा आधुनिक वाटणारा हा प्रीतीवैफल्याचा जिवंत भाव इतक्या जुन्या काळात- तोही संस्कृत भाषेत आणि त्यातही एका अनाम कवयित्रीनं व्यक्त करावा, ही घटना सर्वसामान्य नव्हेच. त्या भावातील कटू वास्तव, तरीही मूळच्या नात्यातला हळुवारपणा आणि या सर्वामागची परिपक्वता हे सारं फार अजोड आहे. प्रदीर्घ कालावधीनंतरच्या या पुनर्भेटीत ती प्रियकराला सांगते आहे- 'सारं सारं काही ते आणि तसंच आहे रे.. तशीच पौर्णिमा आहे, तोच लताकुंज आहे, तीच मी आहे, आणि माझं कौमार्य हरण करणारा तोही तूच आहेस.. पण तरीही या सर्वातून काहीतरी हरवून गेलं आहे.. सगळं तेच आहे, पण तरीही काहीही नाहीये राजा, काहीही नाही..'

अशा अभिजात कलाकृती कधीच इतिहासजमा होत नसतात. वळणावळणावर त्या एक नवी ताजगी घेऊन भेटत राहतात. आनंद तर देतातच; पण स्वरसौंदर्य आणि अर्थसौंदर्याचे नवे नवे साक्षात्कारही घडवीत राहतात. इतकेच नाही तर सातत्यानं सहजचिंतन करीत राहणार्‍या कलावंत-मनात विचारांचे आणि भावांचे नवे नवे तरंग त्या कलाकृती उमटवीत राहतात. आणि त्यातूनच कदाचित नवे नवे उन्मेषही साकार होत राहतात.
(संपादित)

सुधीर मोघे
कविता सखी
सौजन्य- मेनका प्रकाशन, पुणे.

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख

अक्षरलेखन - भालचंद्र लिमये

( 'आठवणीतली गाणी'वर प्रसिद्ध झालेले ब्लॉग्ज कॉपी-पेस्ट करणे अनधिकृत आणि अनैतिक आहे. या लिखाणाचा कुठल्याही प्रकारे वापर करण्याआधी लेखकाची परवानगी घेणे बंधनकारक आहे. )

Please consider the environment before printing.
कागद वाचवा.
कृपया पर्यावरणाचा विचार करा.