विमल

-

स्वच्छ / निर्मल / पवित्र / पांढरा / सुंदर.

'एकच प्याला हे नाटक गडकर्‍यांनी 'गंधर्व नाटक मंडळीं'साठी लिहिले. नाटकाच्या गद्यभागाचे लेखन १९१७ सालच्या अखेरीस पूर्ण झाल्यानंतर संगीताला योग्य असे प्रसंग निवडणे, पदांसाठी चालींची निवड करणे आणि निवडलेल्या चालींना अनुसरून पद्यरचना करणे इतका व्याप शिल्लक होता. पण १९१८ सालच्या सुरवातीपासून गडकर्‍यांची प्रकृती बिघडत चालल्यामुळे, पद्यरचनेची जबाबदारी गडकर्‍यांचे मित्र आणि सुप्रसिद्ध कादंबरीकार, विठ्ठल सीताराम गुर्जर यांच्यावर सोपविण्यात आली. ईशस्तवनाचे पहिले पद आणि बाळाला दूध पाजताना सिंधूने म्हणावयाचे भावगीत (३।१) या फक्त दोन रचना गडकर्‍यांनी केलेल्या असून बाकीच्या सर्व रचना गुर्जरांनी केलेल्या आहेत. या नाटकातील सिंधूची जी पदे लोकप्रिय झाली, त्यांपैकी अनेकांच्या चाली विख्यात गायिका सुंदराबाई जाधव यांनी दिलेल्या आहेत. संगीत म्हणजे 'एकच प्याला' नाटकाचा अलंकारच नव्हे तर, त्याचे सामर्थ्यही होते..

या नाटकाचा पहिला प्रयोग 'गधर्व नाटक मंडळी'ने २०-२-१९१९ रोजी प्रयोगाच्या बडोदे येथे, बडोदे संस्थानचे अधिपती, सयाजीराव गायकवाड यांच्यासाठी निमंत्रितांच्या उपस्थितीत करून दाखविला. त्या प्रयोगाच्या यशाच्या बातम्या मुंबईत येऊन थडकल्यामुळे मुंबईतील रसिक या नाटकाची अतिशय आतुरतेने वाट पाहू लागले. दुर्दैव मात्र असे की, बडोदे येथील पहिल्या प्रयोगाच्या पूर्वी म्हणजे २३-१-१९१९ रोजी गडकरी हे विदर्भातील सावनेर येथे मरण पावले होते. त्यामुळे 'एकच प्याला' नाटकातील शोकांतिकेची छाया अधिकच गडद होऊन रसिकांना विलक्षण हळहळ वाटत होती.

'एकच प्याला' नाटकाचा पहिला सार्वजनिक प्रयोग 'गंधर्व नाटक मंडळी'ने २९-३-१९१९ रोजी मुंबई येथील ग्रँट रोड विभागातील 'न्यू एल्फिन्स्टन' नाटगृहात करून दाखविला. त्या पहिल्या प्रयोगाच्या वेळी 'गंधर्व नाटक मंडळी'च्या नाट्यगृहात झालेली गर्दी १९३१ सालपर्यंत ओसरली नाही. 'एकच प्याला' आणि 'स्वयंवर' ही नाटके म्हणजे आमच्या कामधेनू आहेत, असे उद्गार 'गंधर्व नाटक मंडळी'चे मालक बालगंधर्व हे वारंवार काढत असत. 'एकच प्याला' नाटकाचा प्रयोग करण्याचे हक्क 'गंधर्व नाटक मंडळी'कडे होते. १९२१-२२ या अवधीत या नाटकाचे प्रयोग वर्षभर करण्याची परवानगी ‘गंधर्व नाटक मंडळी'ने 'बलवंत संगीत नाटक मंडळी'ला दिली होती. 'बलवंत मंडळी'च्या प्रयोगात सुधाकर (चिंतामणराव कोल्हटकर), सिंधू (मा. दीनानाथ) आणि तळीराम (मा. दिनकर) अशी पात्रयोजना होती. परंतु 'एकच प्याला' नाटक म्हणजे 'गंधर्व नाटक मंडळी'चेच अशी रसिकांची भावना होती.

गंधर्व नाटक मंडळी च्या 'एकच प्याला' नाटकाच्या प्रयोगात सुधाकर (गणपतराव बोडस), सिंधू (बालगंधर्व), शरद (मा. कृष्णराव), रामलाल (जगन्‍नाथबुवा पंढरपूरकर), गीता (सदाशिव रानडे) आणि तळीराम (प्रथम केशव देवधर वाणि नंतर कृष्णाप्पा भांडारकर) अशी पात्रयोजना होती. या सर्वच भूमिका सुंदर होत असल्या तरी बालगंधर्वांनी केलेली सिंधूची भूमिका ही मराठी रंगभूमीवरील एक अविस्मरणीय भूमिका समजली पाहिजे. दुसर्‍या आणि तिसर्‍या अंकातील त्यांच्या संगीतामुळे शोकांतिकेची छाया रंगमंदिरात पसरू लागून चवथ्या अंकाच्या शेवटच्या प्रवेशापर्यंत ती अधिकाधिक गडद होत असे. नाटयसंगीताच्या सामर्थ्याचा एक नवा पैलू 'एकच प्याला' नाटकातील सिंधूच्या गीतगायनामुळे रसिकांच्या नजरेस पडला.

'एकच प्याला' नाटक गंधर्व नाटक मंडळीला देण्याचे गडकर्‍यांनी निश्चित केले. यापूर्वी बालगंधर्वांनी विशेषकरून संपन्‍न वातावरणातील शृंगार-रसप्रधान नाटकांत भूमिका करून रसिकमनावर मोहिनी घातली होती. 'एकच प्याला' नाटकासंबंधी बोलताना गडकरी बालगंधवांना म्हणाले, "माझ्या नाटकात तुम्हाला फाटकं लुगडं नेसून काम करावं लागेल." एका क्षणाचाही विलंब न करता बालगंधर्व म्हणाले, "फाटकं लुगडंच काय ! गोणपाट नेसूनसुद्धा मी तुमच्या नाटकात काम करायला तयार आहे".

बालगंधर्वांच्या गायनाभिनयामुळे 'एकच प्याला' नाटकातील सिंधूच्या फाटक्या लुगड्याला जरीच्या बनारसी शालूचे सौंदर्य प्राप्त झाले. गडकर्‍यांसारखा प्रतिभाशाली नाटककार आणि बालगंधर्वासारखा असामान्य नट यांची युती हे 'एकच प्याला नाटकाच्या प्रयोगाचे अनन्यसाधारण वैशिष्ट्य होते !
(संपादित)

वसंत शांताराम देसाई
'गडकर्‍यांची नाट्यसृष्टी' या वसंत शांताराम देसाई लिखित पुस्तकातून.
सौजन्य- सोमैया पब्लिकेशन्स प्रा. लि., मुंबई.

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख