सगनभाऊ हा शाहीर मूळचा जेजुरीचा. परंतु त्याची सर्व हयात पुण्यात गेली. त्याचा धंदा शिकलगारीचा (हत्यारे साफसुफ करणारे, धार लावणारे). धर्माने तो मुसलमान होता. त्याने अनेक मराठी लावण्या लिहिल्या. सगनभाऊ हा खरा होनाजीबाळाचा प्रतिस्पर्धी होता. त्याच्यावरही बाजीराव पेशव्यांची (दुसरे) विशेष मर्जी होती. यावेळी हे दोन्हीही फड प्रकाशझोतात होते. ते एकमेकांच्या वरचढ होण्याचा प्रयत्‍न करीत होते. त्याकाळी गवळ्याचा फड व रावळाचा फड, असे दोन फड पुण्यात होते. गवळ्याच्या फडाचा प्रमुख होनाजी तर रावळाच्या फडाचा प्रमुख सगनभाऊ होता. सिंधू रावळ हा नाथपंथी शाहीर त्याचा गुरू होता.

'सगनभाऊ म्हणे होनाजीबाळा उत्तर द्यावे रोकडे' किंवा 'होनाजीगवळ्याचा झाला चुना' या उल्लेखांवरून त्यांच्यातील शाब्दिक झटापटीचे चित्र समोर येते. परंतु त्यामुळे होनाजीबाळाचे महत्त्व कमी होत नाही. ते आपल्या वैशिष्टाने चमकतच होते. उलट सगनच त्यांच्यापुढे फिका पडला, असे समीक्षक मानतात.

सगनभाऊचा खडकीचा पोवाडा प्रसिद्ध आहे. 'दळणासारखे किडे रगडले, रडती नरनारी । लेकराला माया विसरली कसा ईश्वर तारी ॥', असे त्यानंतरच्या बेबंदशाहीचे वर्णन सगनभाऊने केले आहे.

सगनभाऊच्या लावण्यात शृंगारापेक्षा, बाह्यवर्णानापेक्षा मनोभावनेला अधिक प्राधान्य आहे. 'असी किरे प्रीत वाढली' या लावणीत 'आली दुनिया उफराटी फार तुम्ही सावधगिरीने असा', हा व्यावाहारिक उपदेश करणारी नायिका दिसते. 'चंद्राचे चांदणे सीतल का उष्ण' या लावणीत नायक-नायिकेच्या सवाल-जबाबातून घडणारे शृंगार दर्शन मोठे मार्मिक आहे.

धर्माने मुसलमान असला तरी मराठी संस्‍कृतीशी सगनभाऊ पूर्णतया एकरूप झाला होता. त्याच्या कवनात रामायण, महाभारत यांचे दाखले येतात. मायावाद आणि ब्रह्मवादाचेही उल्लेख येतात. पांडुरंगाचा भक्ती परिमलही दरवळतो आणि मराठमोळ्या चालीरीतींचा अभिमान प्रकट होतो.
(संपादित)

विद्यासागर पाटंगणकर
'सगनभाऊच्या लावण्या व पोवाडे' या पुस्तकाच्या प्रस्तावनेतून.
सौजन्य- साकेत प्रकाशन, औरंगाबाद.

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख