रत्‍नकीळ फांकती प्रभा ।
अगणित लावण्य तेजःपुंजाळले ।
न वर्णवे तेथींची शोभा ॥१॥
कानडा हो विठ्ठलु कर्नाटकु ।
येणें मज लावियला वेधु ।
खोळ बुंथी घेऊनि खुणाची पालवी ।
आळविल्या नेदी सादु ॥२॥
शब्देंविण संवादु दुजेंवीण अनुवादु ।
हें तंव कैसेंनि गमे ।
परेहि परतें बोलणें खुंटलें ।
वैखरी कैसेंनि सांगें ॥३॥
पाया पडूं गेलें तंव पाऊलचि न दिसे ।
उभाचि स्वयंभु असे ।
समोर कीं पाठिमोरा नकळे ।
ठकचि पडिलें कैसें ॥४॥
क्षेमालागी जीव उतावीळ माझा ।
ह्मणवूनि स्फुरताती बाहो ।
क्षेम देऊं गेलें तंव मीचि मी एकली ।
आसावला जीव राहो ॥५॥
बाप रखुमादेविवरु हृदयींचा जाणुनी ।
अनुभवु सौरसु केला ।
दृष्टीचा डोळां पाहों मी गेलीये ।
तंव भीतरीं पालटु झाला ॥६॥
| गीत | - | संत ज्ञानेश्वर |
| संगीत | - | पं. हृदयनाथ मंगेशकर |
| स्वर | - | आशा भोसले |
| राग | - | यमन |
| गीत प्रकार | - | संतवाणी, विठ्ठल विठ्ठल |
| अनुवादु | - | संभाषण. |
| आसवणे | - | आतुर, उत्सुक, आशायुक्त. |
| क्षेम | - | आलिंगन, गळाभेट. |
| कानडा | - | वेडावाकडा / दुर्बोध / कर्नाटकी / एक राग. |
| खोळ | - | परिधान करण्याचे, गुंडाळण्याचे वस्‍त्र. |
| ठक | - | भूल / स्तंभन / थक्क. |
| नेदी | - | देत नाही. |
| परा | - | वाणी, भाषा. |
| बुंथी | - | आवरण / पडदा / आच्छादन. |
| रत्‍नकीळ | - | रत्‍नांची कांती. |
| वैखरी | - | वाणी, भाषा. |
| वेधु | - | ध्यास. |
| सादु(द) | - | हाक / ओकार / उत्तर. |
| सौरस | - | स्वारस्य / इच्छा / आसक्ती. |
परमेश्वराच्या अगम्य आणि विश्वव्यापक रूपाविषयीचा अनुभव प्रकट करणारा हा अभंग आहे. परमेश्वराचे सृष्टीच्या अणुरेणूत भरून उरणे ज्ञानेश्वरांनी अतिशय काव्यात्‍म रीतीने प्रकट केले आहे.
अगणित रत्‍नांचा प्रकाश झळकावा तसा हा पांडुरंग कांतिमान आहे. कितीही आठविला तरी प्रसन्‍न न होणारा हा विठ्ठल निर्गुणाची खोळ घेऊन उभा आहे. मला मात्र त्याचाच वेध लागला आहे. त्याच्याशी संवाद साधावा म्हटले तर येथे शब्दही लटके पडतात. पराही मूक झाली आहे. याच्याशी संवाद साधायचा तर तो हृदयानेच शक्य आहे. शब्दांची आवश्यकताच काय?
हा विश्वव्यापक कसा आहे पहा - याच्या पाया पडावयास जावे तर पावलेच दिसत नाहीत. आपण संभ्रमित होऊन इकडेतिकडे पाहावे तर मात्र सर्वत्र दिसतो. आता दिसतो आहे म्हणून मिठी मारायला जावे तर दिसतच नाही. शेवटी परमेश्वर आहे तरी कोठे म्हणून शोध घ्यावा तर तो आपल्या हृदयात असतो.
शब्दांच्या, पूजाविधीच्या आणि इतर सार्‍याच बाह्य गोष्टींच्या पलीकडे असणारा हा परमेश्वर शेवटी मानवी मनातच असतो, अशी व्यक्तीच्या ठायी परमेश्वर पाहण्याची ज्ञानेश्वरांची अद्वैत भक्ती येथे अतिशय काव्यात्‍म होऊन प्रकट होते.
डॉ. नागनाथ कोत्तापल्ले, डॉ. द. ता. भोसले
ज्ञानेश्वरांचे निवडक शंभर अभंग
सौजन्य- प्रतिमा प्रकाशन, पुणे.
* ही लेखकांची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.
पांडुरंग-मूर्तीचे, ईश्वराच्या साकार स्वरूपाचे, सौंदर्यवर्णन करण्याला शब्दच नाहीत. निर्गुणाचे वर्णन 'अ-रूप' या शब्दाने तरी करता येते. हे तर स-रूप असून कोण्याही रूपाशी त्याचे साम्य नाही. निर्गुण समजावयास कठिण मानले जाते. पण ते तितके अवघड नाही कारण ते उघडच निर्गुण आहे. पण हे सगुणाचे पांघरूण घेतलेले, नाना नाटके रचणारे, ह्याचा उलगडा सहसा होतच नाही. त्यासाठी केलेल्या जिज्ञासेचे स्पष्ट उत्तर मिळत नाही. खुणेने काय सूचित होईल ते खरे. पण त्याची ओढ मात्र टळत नाही. निर्गुणाशी बोलण्याचा प्रश्‍न नाही. याच्याशी बोलायचे आहे पण ते शब्दांशिवाय. पाया पडायचे, पण पाऊल दिसायचे नाही. दर्शन घ्यावयाचे पण समोर की मागे कळावयाचे नाही.
अशा या अत्यंत गहन स्वरूपाचा छडा लावण्याचा ज्ञानदेवाने प्रयत्‍न केला. तर अनुभवाने निष्कर्ष निघाला की ते रूप आपल्या हृदयातच स्वयंभू उभे आहे. आणि बाहेर दिसते तेही त्याच्याच पडताळ्याचे आहे. मग ह्या नवीन दृष्टीने पाहू जाता सर्वच अंतरंग पालटून गेले !
आचार्य विनोबा भावे
ज्ञानेश्वरांची भजनें
सौजन्य- परंधाम प्रकाशन, वर्धा.
* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.
इतर भावार्थ
Please consider the environment before printing.
कागद वाचवा.
कृपया पर्यावरणाचा विचार करा.
दाद द्या अन् शुद्ध व्हा !