बाबूजींची सगळी कारकीर्दच झळाळती.. १९४८चा 'वंदे मातरम्' आणि शेवटचा 'वीर सावरकर' या दोन देशभक्तीच्या स्तंभांच्या मध्ये बाबूजींनी भावभक्तीचा पट आपल्या स्वरांतून मांडला. केवढं वैविध्य, केवढं सामर्थ्य, केवढं ऐश्वर्य त्यांच्या संगीतात, गाण्यात. कुठून येतं हे सारं?

'बाबूजी' या तीन अक्षरांनी मराठी मनावर विलक्षण गारुड केलंय. इतकं की कुण्या हिंदी भाषिकाने कुणाला 'बाबूजी' अशी हाक मारली तरी आपल्याला दिसायला लागतो तो आपल्या बाबूजींचा सात्त्विक, तेजस्वी आणि तितकाच करारी चेहरा.. आणि कानाला ऐेकू येऊ लागतात किती तरी अवीट गोडीची गाणी.

कॉलेजमध्ये असताना 'जातायेता उठतबसता' ओठांवर बाबूजींची गाणी असायची. संध्याकाळी मैत्रिणींच्या गप्पांतही ती असायची. सकाळी 'मंगलप्रभात', दुपारी 'कामगारांसाठी', रात्री 'आपली आवड' या सगळ्या कार्यक्रमांत ती ऐकू यायची. घरी टेपरेकॉर्डर आणल्यानंतर कॅसेट झिजेपर्यंत, टेप तुटेपर्यंत बाबूजींची गाणी वाजायची. घरातली मोठी माणसं गीतरामायणाच्या कथा सांगायची. भोवतालचं सगळं विश्व असं बाबूजींच्या गाण्यांनी भारलेलं असायचं.

का आवडतात आपल्याला ही गाणी? असा प्रश्‍न तेव्हा कधीच पडला नाही. फक्त एवढं जाणवायचं की ही गाणी विलक्षण गोड आहेत. त्या गाण्यात कुठला राग वापरलाय? तो राग त्या वर्णनाला योग्य आहे का? गाण्याची लय काय आहे? असे कुठलेही प्रश्‍न पडत नाहीत, कारण आपण जे ऐकतोय ते फार छान आहे, गोड आहे, श्रवणीय आहे हा विश्वास वाटायचा.

पुलंनी म्हटलं होतं की एकाच वेळी सामान्यांची मान डोलणं आणि विद्वानाचा कान तृप्त होणं ही खरोखरच अवघड गोष्ट. पण बाबूजींनी ही अवघड गोष्ट प्रत्येक वेळेला खरी करून दाखवली आणि म्हणूनच कानसेन किंवा 'सूर'दास असणारे सामान्य रसिक आणि भीमसेनजी, वसंतराव, पुलं यांच्यासारखे जाणकारही त्यांच्या गाण्यावर लुब्ध झाले. खरं तर, बाबूजींनी अवघड गोष्ट खरी करून दाखवली, असं म्हणताना 'खरी करून दाखवली' हा वाक्यप्रयोग अयोग्यच वाटतो. कारण कलेत जिद्दीने एखाद्या वेळीच एखादी गोष्ट खरी करून दाखवता येते. प्रत्येक वेळेस नाही. कला जिद्दीने फुलत नाही तर जिव्हाळ्याने खुलते. बाबूजींनी या जिव्हाळ्यानेच आपली कला शिंपली. 'मुहब्बत बतायी नही जाती, जतायी जाती है' तसंच जिव्हाळा हा सांगून, बोलून दाखवता येत नाही तो अनुभवालाच येतो. तो हृदयात असेल तरच कंठातून व्यक्त होतो. बाबूजींच्या स्वरास्वरात हा जिव्हाळा आपल्याला जाणवतो, अनुभवाला येतो.

'कुठे कुणाच्या घडल्या भेटी.. गीत एक मोहरले ओठी
त्या जुळल्या हृदयांची गाथा.. सूर अजूनही गाती..'

हे कडवं बाबूजींच्या गाण्याच्या बाबतीत किती खरं. गीतकार संगीतकाराची भेट व्हायची. बाबूजींच्या ओठावर गीत मोहरायचं. त्या सगळ्यांच्या जुळलेल्या हृदयाची गाथा आजच्या नव्या पिढीचे सूरही तितक्याच आत्मीयतेने गातायत. एकेका गाण्याला ६०/६५ वर्षं उलटून गेली तरी त्यातलं संगीत, गायन, काव्य आजही टवटवीत आहे.. का? कारण या सगळ्या मंडळींनी जिव्हाळ्याने आपली कला शिंपली आणि म्हणून 'चिरंतनाची फुलं' त्याला लगडली.

१९४८चा 'वंदे मातरम्' हा चित्रपट बाबूजींच्या यशोपताका भविष्यात फडकतच राहणार याची ग्वाही देणारा अगदी आरंभीचा चित्रपट. 'वेदमंत्राहून अम्हां वंद्य वंदे मातरम्' हा गदिमांच्या लेखणीतून सिद्ध झालेला मंत्र बाबूजींनी अशा काही तन्मयतेनं संगीतबद्ध केलाय, गायलाय ! एकेक अक्षर कान देऊन ऐकावं.

'शस्त्रधारी निष्ठुरांशी शांतिवादी झुंजले' या ओळीतल्या 'निष्ठुरांशी' या शब्दावर बाबूजींनी असा काही आघात केलाय. त्यावरून त्या निष्ठुरांविषयी बाबूजींना किती आंतरिक क्रोध होता, हे त्यांच्या उच्चारातूनही समजू शकतं. त्या गाण्याची सत्तरी जवळ आलीय, पण बाबूजींच्या स्वरस्पर्शाने ते गाणं चिरतरुण झालंय !

बाबूजींच्या उच्चारांविषयी तर इतकी मोठी, बुजुर्ग मंडळी बोलली आहेत. ऋषि, क्रूर, कृत, रुसवा या प्रत्येकातला 'रु' वेगळा आहे आणि तो बारकाव्यांनिशी ऐकायचा असेल तर बाबूजींचाच ऐकायला हवा. त्यांच्या 'श' आणि 'ष'बद्दल आणखी विशेष मग काय सांगायचं? जर्मन भाषेत 'श' आणि 'ष' यांचा उच्चार वेगळा आहे हे जेव्हा आजची कॉलेजमध्ये जर्मन शिकणारी मुलं सांगतात, तेव्हा त्यांना सांगावसं वाटतं की अरे हा उच्चार आपल्या संस्कृतात आणि मराठीतही वेगळाच आहे. जर्मनांनी जो सांभाळलाय तो आपण मात्र गमावतोय.. पण बाबूजींनी गातानाही उच्चारांचे हे बारकावे किती मनापासून जपले. आणि आपण काही वेगळं करतोय हा भावही त्यांच्या मनात येण्याचं कारण नव्हतं, कारण भाषा ही अशीच बोलली जाते, हाच त्यांचा विचार होता. आज 'ष'चा योग्य उच्चार जर कोणी करत असेल तर अगदी बाबूजींसारखा 'ष' येतो हं तुझा असं म्हटलं जातं. यातच त्यांच्या उच्चाराचं सारंसार आलं.

बाबूजींची गाणी ऐकताना जाणवतं की बाबूजी गाणं गायचे नाहीत तर गाणं सांगायचे. कथा हातात पानं घेऊन वाचणं आणि कथा रंगवून सांगणं यात जो फरक आहे तोच ! गाणं सांगितलं गेल्यामुळे त्याचा अर्थ, आशय सहज उलगडत जातो. उदाहरणार्थ गीतरामायणातलं पहिलं गाणं. 'कुशलव रामायण गाती'. गदिमांच्या शब्दांनी हा प्रसंग डोळ्यासमोर उभा राहतो आणि बाबूजींच्या सांगण्याने तो प्रसंग जिवंत होतो.

फुलापरी ते ओठ उमलती, सुगंधसे स्वर भुवनी झुलती
कर्णभूषणे कुंडल डुलती.. संगती वीणा झंकारती..

हे कडवं बाबूजींच्या स्वरांतून ऐकताना तर रामाने आरंभलेल्या यज्ञप्रसंगी आपण उपस्थित असल्याचाच भास होतो.

'त्या तिथे, पलीकडे, तिकडे..' या गाण्यातही जसा आपण एरवी पत्ता सांगतो, तसाच पत्ता संगीतातून बाबूजींनी सांगितलाय, आपण सांगतो ना.. सरळ जा (मग क्षणभर थांबतो आपण).. डावीकडे वळा (पुन्हा क्षणभर थांबतो आपण) उजवीकडे वळा (क्षणभराचा पॉज) कारण ऐकणार्‍याच्या मनात आपण जाण्याचा मार्ग दृढ करण्यासाठी एक क्षण त्याला दिलेला असतो. सरळ जा, डावीकडे वळा, उजवीकडे वळा असं एका दमात आपण सांगत नाही. अगदी तसंच त्या तिथे (पॉज) पलीकडे (पॉज) तिकडे.. पत्ता सांगतानाच्या या पॉजचं महत्त्व बाबूजींना माहीत होतं. सांगावं कसं हे माहीत होतं म्हणून ते आपसूक त्यांच्या चालीतही आलं.

संगीतकाराची जबाबदारी फार मोठी असते. कवी कविता लिहितो. वाचणार्‍याने ती आपल्या मतीने, पूर्वानुभावाने, मनस्थितीनुसार वाचायची असते, त्यामुळे प्रत्येक वाचणार्‍यासाठी त्या कवितेचा अर्थ वेगळा असू शकतो, पण एकदा ती कविता चालीत बांधली गेली, की मग तिच्या अर्थाला वेगवेगळे डायमेन्शन्स उरतातच असं नाही. त्या चालीनुसार, स्वरानुसारच मग त्या कवितेचा अर्थ केला जातो. त्यामुळे कवीला नेमकं काय म्हणायचंय हे संगीतकाराला समजून घेऊनच चाल करावी लागते. बाबूजींची काव्याची जाण उत्तमच होती. गीतकाराला नेमकं काय सांगायचंय हे त्यांना बरोबर लक्षात येत होतं म्हणूनच गीतरामायणातल्या प्रत्येक गाण्यात सगळ्या कडव्यांना पहिल्यापासून शेवटपर्यंत एकच चाल असं घडत नाही. 'धन्य मी शबरी श्रीरामा'.. या गाण्यात शबरी खूप समाधानानं रामाच्या येण्याचं वर्णन करतेय.. पण लक्ष्मणाच्या चेहर्‍यावर त्या उष्ट्या बोरांबद्दल संशय दिसल्यावर शबरी अस्वस्थ होते आणि त्या कडव्याची चाल ही बदलते. 'का सौमित्रि शंकित दृष्टी?' या ओळीत शबरीची अस्वस्थता आपोआप प्रत्ययाला येते हा जिवंतपणा ! ही काव्याची यथार्थ जाण !

संगीतकाराला कवीचं मन तर गायकाला नायकाचं मन समजून घ्यावं लागतं. नायकाची भावस्थिती, चित्रपटातला नेमका प्रसंग, नायकाचं एकूण व्यक्तिमत्त्व या सगळ्या गोष्टी गायकाला माहीत असाव्या लागतात. सुधीर मोघ्यांनी एका लेखात छान म्हटलंय, 'बाबूजी हे फक्त गायक नव्हते तर ते चांगले नायकही होते.' 'हा माझा मार्ग एकला' गाण्यात एकाकी, थकलेला, खोकणारा नायक राजा परांजपे फक्त त्या दृश्यातूनच नाही तर बाबूजींच्या आवाजातून, गाण्यातूनही आपल्या हृदयाला जाऊन भिडतो.

या त्यांच्या अशा एकापेक्षा एक सरस, प्रभावी चाली ऐकून थोर संगीतकार अनिल बिश्वास म्हणाले होते, 'much of what he composed is pure gold' बावनकशी सोनं आहे त्यांचं काम. या सोन्याचे कितीतरी कंठे गायकांच्या कंठात शोभून दिसले. आशाबाईंच्या गळ्याचा दागिना आशाबाईंना शोभेल असाच. तोच हार बाबूजींनी माणिकबाईंना दिला नाही. माणिकबाईंच्या गळ्याची खासियत लक्षात घेऊन त्यांच्यासाठी वेगळ्या नक्षीकामाचा हार घडवला.

ज्वेलर्सची रेडिमेड अलंकारांची दुकानं आणि गिऱ्हाईकाच्या देहयष्टीला शोभून दिसेल असा made to order दागिने घडवून देणारा पिढीजात पेढीवरचा सोनार यात जो फरक अगदी तोच ! या सोनाराचे दागिने त्यांच्या समकालीनांना तर आवडलेच पण बालगंधर्व, हिराबाईंसारख्या बुजुर्गांनाही आवडले. हे दोघं म्हणजे बाबूजींची दैवतच. या दोघांनीही बाबूजींनी संगीतबद्ध केलेली गाणी प्रेमाने गायली. बालगंधर्व आपल्या संगीत दिग्दर्शनात गातायात केवढा आनंदाचा क्षण बाबूजींच्या जीवनातला !

बालगंधर्वांचा फार लोभ बाबूजींच्या संगीतावर. गीतरामायणातलं 'पराधीन आहे जगती' हे गाणं ऐकल्यावर बालगंधर्व म्हणाले होते, 'देवा, अशा चाली मिळत राहिल्या तर आमच्या स्वयंवरासारखीच ही पदं घराघरांत पोहोचतील'.. किती खरं ठरलं बालगंधर्वांचे वचन !

बाबूजींचं संगीत बालगंधर्वांना आवडलं, बाबूजींच्या समकालीनांना आवडलं, आजच्या नव्या पिढीलाही आवडतंय. त्यांच्या गाण्यांशिवाय वाद्यवृंदाचा कार्यक्रम पूर्ण होत नाही. काय होतं त्यांच्या संगीतात? सौंदर्यातला सा, रेशीम मुलायमतेतला रे, गांभीर्यातला ग, माधुर्यातला म, प्रसन्‍नतेला प, उत्तमतेच्या ध्यासातला ध, नितळतेतला नि.. या गुणांनी परिपूर्ण असं त्यांचं संगीत होतं. राम शेवाळकर म्हणतात, 'सात स्वर तर बाबूजींच्या गळ्यात होतेच. पण त्यांचा संवेदनशील समाजमनस्क पैलू हा त्यांचा आठवा स्वर होता.' हा आठवा स्वर गळ्यात असेल तर सप्तसूरांना अधिक झळाळी प्राप्त होते.

बाबूजींची सगळी कारकीर्दच झळाळती १९४८चा 'वंदे मातरम्' आणि शेवटचा 'वीर सावरकर' या दोन देशभक्तीच्या स्तंभांच्या मध्ये बाबूजींनी भावभक्तीचा पट आपल्या स्वरांतून मांडला.

केवढं वैविध्य, केवढं सामर्थ्य, केवढं ऐश्वर्य त्यांच्या संगीतात, गाण्यात. कुठून येतं हे सारं? गालिबसाहेबांना कुणी तरी अगदी असंच विचारलं तेव्हा त्यांनी एवढंच म्हटलं, 'आते है गैब से यह मजामिन खयालों मे..' हे प्रतिभेने उधळलेले मोती आहेत. अर्थात सारं श्रेय प्रतिभेलाच देणं योग्य नाही. त्यात प्रज्ञा आहे, प्रयत्‍न आहे, प्रेरणा आहे.

चिंतन, मनन, निदिध्यास आहे, बौद्धिक, भावनिक, मानसिक सामर्थ्य आहे. जिव्हाळा, जिज्ञासा, जिवंतपणा आहे..

सगळं आहे आहे, असं सांगतानाही त्यांच्या संगी* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.ताचं, गायनाचं पूर्णत्वाने वर्णन करता आलं असं वाटतच नाही आणि म्हणून ते वर्णन करण्यासाठी फक्त दोनच शब्द हाताशी उरतात-
नेति नेति !

धनश्री लेले

* 'आठवणीतली गाणी'वर प्रसिद्ध झालेले ब्लॉग्ज कॉपी-पेस्ट करणे अनधिकृत आणि अनैतिक आहे. या लिखाणाचा कुठल्याही प्रकारे वापर करण्याआधी लेखकाची परवानगी घेणे बंधनकारक आहे.
* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख